۶ چالش اصلی حوزه بهره‌وری انرژی در ایران

چگونه از مصرف بهینه انرژی در دنیا فاصله گرفتیم!

به گزارش پایگاه خبری بهره ورنیوز به نقل از خبرنامه دانشجویان، نبود آگاهی کافی در میان مردم، یکی دیگر از چالش های مهم در بهره‌وری انرژی است. برای کاهش مصرف انرژی در خانوارها، نیاز به آگاهی کافی در زمینه بهره‌وری انرژی و استفاده صحیح از منابع انرژی است. همچنین، برای کاهش مصرف انرژی در صنایع، نیاز به آگاهی کافی در زمینه بهره‌وری انرژی و استفاده از منابع انرژی است.

منابع گوناگون انرژی، حیات و زندگی را برای ما و دیگر موجودات زنده این سیاره به ارمغان می آورد. انرژی، یکی از موارد حیاتی در زندگی انسان است. برای تأمین نیازهای خود، انسان از منابع طبیعی مانند نفت، گاز، ذغال سنگ و هسته‌ای استفاده می‌کند با روند روزافزون صنعتی شدن کشورها و افزایش جمعیت در جهان، نیاز به انواع مختلف انرژی روز به روز در حال افزایش است.

سوخت های فسیلی در حال حاضر بیشترین نیاز جامعه به انرژی را فراهم می سازند. اما سوخت های فسیلی دو مشکل پایان پذیر بودن و همچنین تولید آلودگی زیست محیطی روبه رو هستند. به صورت خلاصه، بحران های سیاسی، اقتصادی و مسائلی نظیر محدودیت ذخایر فسیلی، نگرانی های زیست محیطی محیطی، ازدحام جمعیت، رشد اقتصادی و ضریب مصرف، همگی فکر اندیشمندان را بده یافتن راهکارهای مناسب برای حل معضلات انرژی جهان معطوف کرده است.

صاحبان منابع فسیلی باید واقع نگرانه بدانند که برداشت بیشتراز این منابع، مستلزم بهر مندی کمتر نسل های آینده و در نهایت تهی شدن منابع در مدت زمانی کمتر است. متخصصان، انرژی را موتور محرکه توسعه همه جانبه اقتصادی و اجتماعی هر کشور می دانند و چگونگی استفاده از منابع انرژی در دسترس را عاملی بسیار مهمتر از دراختیار داشتن منابع و ذخایر انرژی بشمار می آورند.

در این شرایط، بهره‌وری انرژی به عنوان یک موضوع کلیدی در صنعت انرژی شناخته شده است. در ایران برای برنامه ریزی انرژی با یک مدل چند معیار چند هدفه مواجه هستیم که ضرورت برنامه ریزی برای توسعه سیستم انرژی کشور را چند برابر میکند.

1- تنوخ آب و هوایی در کشور؛

2- کشوری پهناور با عادت به مصرف انرژی بالا؛

3- شدت انرژی بالا و قیمت پایین؛

4- میزان انتشار آلایند های بالا در مقایسه با حجم اقتصاد ملی؛

5- تنوخ کم در سبد انرژی کشور.

در جوامع پساصنعتی بهینه نمودن تقاضای انرژی و سازماندهی سیستم عرضه انرژی براساس روش های چند معیاری مبتنی بر توجیه اقتصادی، سازگاری با محیط زیست و مقبولیت اجتماعی به یک الزام تبدیل شد است. این معیارها به عنوان ارکان اصلی طراحی و توسعه فن آوری های انرژی، منشأ توسعه و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی است.

شناخت منابع و ارزیابی پتانسیل منابع انرژی برای هر برنامه ریزی موفق و قابل اتکایی در سطح ملی لازم و بنیادی است. مرحله اول شناخت منابع انرژی فسیلی در ایران است. چنانچه ایران یکی از بزرگ ترین دارنده مجموع ذخایر نفت و گاز در دنیا است. به طورکلی، 4/2 درصد انرژی کل دنیا در ایران تولید و 8/1 درصد انرژی کل دنیا در ایران مصرف می شود.

همچنین ایران نهمین مصرف کننده انرژی و بیست و هفتمین اقتصاد دنیا است. طی سال ۱۳۵۱ تا 1395 مصرف انرژی در ایران ۱۲ برابر افزایش یافته در حالیکه جمعیت کمتر از ۳ برابر شده است. درصد قابل توجهی از انرژی مصرفی مربوط به افزایش مصرف  در بخش های خانگی و حمل ونقل است که نقش زیادی در ارتقای درآمد ملی ندارد.

لازم است بخش شناخت بدانیم که ایران دارای منابع وسیع انرژی های تجدیدپذیر خورشیدی، بادی، زمین گرمایی، آبی و اقیانوسی و زیست توده است. در یک مطالعه در سال 2019 پژوهشگران نشان دادند تنها در استان سیستان و بلوچستان پتانسیل دریافت 8750 تراوات ساعت الکتریسیته از انرژی خورشید فراهم است.

جالب است که بدانیم، این پتانسیل چندین برابر میزان انرژی الکتریکی مصرفی در کل کشور است. دیگر منبع انرژی تجدیدپذیر شرق ایران، انرژی باد است. عدد دقیقی از پتانسیل انرژی بادی کشور وجود ندارد اما پژوهش های رسمی نشان می دهد پتانسیل انرژی بادی کشور از 6 هزار، 20 هزار، 65 هزار تا 140 هزار مگاوات نهفته است.

چنانچه ایران در کریدور باد قرار دارد، می توان شرق ایران را پایتخت انرژی بادی نامید. با توجه به نیاز به توسعه فناوری های جدید و بهبود بهره وری انرژی، چالش های متعددی در این زمینه وجود دارد که نیازمند تلاش های جدی و هماهنگی بین دولت، بخش خصوصی و سایر سازمان ها هستند.

1.    عدم تعهد دولتی

یکی از چالش های مهم در بهره‌وری انرژی در کشور، عدم تعهد دولتی است. دولت باید سیاست های مناسب را در زمینه بهره‌وری انرژی اجرا کند و منابع لازم را برای پیاده سازی این سیاست ها اختصاص دهد. همچنین، باید برنامه های دقیقی برای کاهش مصرف انرژی در صنایع و خانوارها تدوین کند.

دولت می‌تواند با تأمین منابع لازم، برای تحقق سیاست های بهره‌وری انرژی تلاش کند. این منابع می‌تواند شامل تسهیلات مالی، تخصیص زمین و فضای سبز، تخفیف مالیات و حمایت های دولتی در زمینه تحقیق و توسعه باشد. همچنین، دولت می‌تواند با افزایش آگاهی مردم در زمینه بهره‌وری انرژی، به کاهش مصرف انرژی در خانوارها و صنایع کمک کند.

2.     عدم توجه به توسعه فناوری های جدید

 عدم توجه به توسعه فناوری های جدید، یکی دیگر از چالش های مهم در بهره‌وری انرژی است. برای بهبود بهره‌وری انرژی، باید به توسعه فناوری های جدید و استفاده از منابع تجدیدپذیر توجه شود. در این زمینه، اتاق بازرگانی و وزارت صنعت معدن و تجارت می توانند نقش مهمی در پشتیبانی از توسعه فناوری های جدید و تولید انرژی تجدیدپذیر ایفا کنند.

3.     نبود زیرساخت های لازم

 برای تحقق بهره‌وری انرژی، نیاز به زیرساخت های لازم است. برای مثال، برای تولید انرژی خورشیدی، نیاز به پنل های خورشیدی و سامانه های ذخیره سازی انرژی است. همچنین، برای تولید انرژی از نیروی بادی، نیاز به توربین های بادی و زیرساخت های لازم است. در این شرایط، دولت باید به تأمین زیرساخت های لازم برای تولید انرژی توجه کند.

4.     ضعف قوانین و مقررات مناسب

میزان مصرف انرژی در کشورها یک نماگر مهم برای ارزیابی سطح بهر وری اقتصاد و صنعت هر کشور است. کشور ایران به رغم برخورداری از بزرگ ترین ذخایر انرژی در جهان، به لحاظ مصرف انرژی در وضعیت بحرانی به سر می برد. یکی از عمده ترین دلایل مصرف بی رویه انرژی در ایران اعتیاد بیمارگونه سیستم انرژی کشور به یارانه های بیش از اندازه می باشد. نبود قوانین و مقررات مناسب، یکی دیگر از چالش های مهم در بهره‌وری انرژی است.

برای مثال، برای کاهش مصرف انرژی در خودروها، نیاز به قوانین و مقررات مناسب در زمینه تولید خودروهای با بهره‌وری بالا و استفاده از سوخت های تمیز است. همچنین، برای کاهش مصرف انرژی در صنایع، نیاز به قوانین و مقررات مناسب در زمینه بهره‌وری انرژی و استفاده صحیح از منابع انرژی است.

بر اساس گزارش سالانه آژانس بین المللی انرژی، ایران در بین  سایر کشورهای جهان بیشترین یارانه انرژی را تخصیص می دهد. در سال 2018 این میزان یارانه معادل 69 میلیارد دلار بوده است و سازمان برنامه و بودجه میزان یارانه پنهان انرژی در سال 1398 را 650 هزار میلیارد تومان گزارش کرد.

این میزان از یارانه معادل دو برابر درآمد صادرات انرژی ایران بوده است. باید به این نکته در برنامه های توسعه توجه داشت که نرخ رشد تقاضای انرژی به مراتب بالاتر از نرخ رشد جمعیت و نرخ رشد تولید ناخالص داخلی بود به همین دلیل شدت انرژی نهایی و مصرف سرانه انرژی نهایی سیر صعودی داشته است.

5.    برنامه های  آگاهی بخشی به طیف های مختلف مردم

نبود آگاهی کافی در میان مردم، یکی دیگر از چالش های مهم در بهره‌وری انرژی است. برای کاهش مصرف انرژی در خانوارها، نیاز به آگاهی کافی در زمینه بهره‌وری انرژی و استفاده صحیح از منابع انرژی است. همچنین، برای کاهش مصرف انرژی در صنایع، نیاز به آگاهی کافی در زمینه بهره‌وری انرژی و استفاده از منابع انرژی است.

6.    مدیریت و بهره وری

مدیریت به عنوان یکی از عوامل مهم در بهره‌وری انرژی، باید به صورت جدی توسط سازمان ها و شرکت ها مورد توجه قرار گیرد. مدیریت بهره‌وری انرژی باید در تمام مراحل از تحلیل و برنامه‌ریزی تا اجرا و ارزیابی، مورد توجه قرار گیرد. برای مدیریت بهره‌وری انرژی، نیاز به تحلیل و برنامه‌ریزی دقیق است.

در این مرحله، باید نقاط ضعف و قوت سازمان در زمینه بهره‌وری انرژی شناسایی شود. همچنین، باید برنامه های دقیقی برای بهبود بهره‌وری انرژی تدوین شود. در این مرحله، نیاز به همکاری بین تمامی بخش های سازمان و تخصصی های مرتبط با بهره‌وری انرژی است. بعد از تحلیل و برنامه‌ریزی، نوبت به اجرا و پیاده سازی برنامه های بهبود بهره‌وری انرژی است.

در این مرحله، باید برنامه های تدوین شده را به صورت دقیق و با رعایت نکات فنی و عملیاتی، پیاده سازی کرد. همچنین، باید به مانیتورینگ و کنترل مصرف انرژی در سازمان توجه شود. بعد از پایان اجرا و پیاده سازی، نوبت به ارزیابی و بهبود برنامه های بهره‌وری انرژی است.

در این مرحله، باید نتایج حاصل از برنامه های بهره‌وری انرژی را بررسی کرد و نقاط ضعف و قوت آنها را شناسایی کرد. همچنین، باید برنامه های بهبودی را تدوین کرد و اجرای آنها را پیگیری کرد. آموزش و آگاهی، یکی دیگر از عوامل مهم در مدیریت بهره‌وری انرژی است.

مدیران باید سازمان را مستقل از افراد آماده نگهدارند، آنها باید تلاش کنند تا تمامی کارکنان سازمان در زمینه بهره‌وری انرژی آموزش داده شوند. همچنین، باید به افزایش آگاهی مردم در زمینه بهره‌وری انرژی توجه شود. تعامل با دولت و سایر سازمان ها، یکی دیگر از عوامل مهم در مدیریت بهره‌وری انرژی است.

باید تلاش کرد تا با دولت و سایر نهادها و سازمان ها در زمینه بهره‌وری انرژی همکاری شود. همچنین، باید با سایر شرکت ها و سازمان های مشابه در زمینه بهره‌وری انرژی، تجربیات و دانش مورد استفاده قرار گیرد.

نتیجه‌گیری

یکی از مهمترین بیماری های بخش انرژی در کشور ایران بهره وری پایین سامانه های انرژی است. چنانچه به چگونگی مصرف انرژی (کیلوگرم معادل نفت برای 1000 دلار درآمد ملی) در مقایسه با کشورهای دیگر (تصویر 1) توجه داشته باشیم. کشور ایران در مقایسه با کشورهای سوئد، آلمان و دانمارک مسیر متفاوتی را طی می کند و مصرف انرژی درحال افزایش است درحالی که کشورهای مورد نظر در برنامه ریزی و اجرا بدنبال کاهش مصرف انرژی و افزایش بهره وری هستند.

در مقایسه با کشور همسایه و با منابع مشترک نفتی تصویر 2 مقایسه مصرف انرژی کشور ایران و عراق و تصویر 2 مقایسه مصرف انرژی کشور ایران و کشور ترکیه را نشان می دهد.

در وضعیت بهره وری انرژی البته وضعیت کشور عربستان سعودی نیز بحرانی است، چنانچه تصویر 3 مقایسه مصرف انرژی کشور ایران و کشور عربستان سعودی را نشان می دهد که هر دو کشور تقریبا با شیب مثبت و برابر در حال افزایش مصرف انرژی هستند.

اما نکته مهم فاصله دو منحنی از یکدیگر است و نشان می دهد کشور عربستان سعودی در سال 2022 دارای مصرف انرژی کمتری حدود 30 درصد نسبت به کشور ایران است. با در نظر گرفتن شاخص های بهره وری انرژی اولین اقدام در پاسخ به بیماری انرژی در کشور ایران و گازهای گلخانه ای ناشی از سیستم های سنتی انرژی، استفاده از سامانه های انرژی یکپارچه تعاملی بجای استفاده از سامانه های انرژی سنتی مجزا است. 

تصویر 4 میزان انتشار گازهای گلخانه ای از سیستم های انرژی کشور ایران در مقایسه با کشور دانمارک و اتریش را نشان می دهد. بهره‌وری انرژی، یکی از موضوعات مهم در صنعت انرژی است. با توجه به نیاز به توسعه فناوری های جدید و بهبود بهره وری انرژی، چالش های متعددی در این زمینه وجود دارد که نیازمند تلاش های جدی و هماهنگی بین دولت، بخش خصوصی و سایر نهادها و سازمان ها هستند. برای بهبود بهره‌وری انرژی، نیاز به تعهد دولتی، توسعه فناوری های جدید، زیرساخت های لازم، قوانین و مقررات مناسب و آگاهی کافی در میان مردم است.

نسخه قابل تجویز بلند مدت برای بیماری سیستم انرژی کشور را به ترتیب ادامه پیشنهاد داد. لازم است نظارت مستمر بر مصرف انرژی در کل کشور به ویژه برای تمام مصرف کنندگان انرژی با دیماند بالا مثلا 1MW و بالاتر  به صورت مستقل انجام گیرد. در بخش تولید برق، تبدیل نیروگاه‌ها به سیکل ترکیبی (ارتقاء راندمان به حدود 60 درصد) و تبدیل نیروگاه ها به  CHP (ارتقای راندمان تا 85 درصد) ضروری است. 

محدودیت مصرف انرژی در بخش صنایع بزرگ با مصرف انرژی بالا به ترتیبی که لازم است مطابق با تعریف مصرف انرژی ویژه (SEC) برای تمامی محصولات تولیدی در کشور انجام گرفته و نظارت دقیق بر مصرف انرژی تعیین شده صورت پذیرد. در بخش تامین حرارت (ساختمان) لازم است، عین ناظر بر کنترل مصرف انرژی در ساختمان ها، اجباری نمودن استاندارد برچسب مصرف انرژی در ساختمان ها، اجباری نمودن بازدید سالانه موتورخانه های ساختمان ها و الزامی نمودن نظارت مهندس انرژی بر ساخت ساختمان های جدید انجام گیرد.

در بخش سرمایه ساختمان ها لازم است استانداردهای پویا الزامی برای سرمایشی ساختمان ها تدوین گردد. در بخش لوازم و تجهیزات خانگی نیز لازم است استاندارد های اجباری مصرف انرژی در لوازم خانگی تدوین گردد و اخذ تعرفه برای تولید و وارات محصولات خانگی پرمصرف و معافیت تعرفه یا تشویق تولید برای محصولات کم مصرف خانگی انجام گیرد.

نویسنده: مصطفی اسماعیلی شایان، رییس کمیته اقتصاد و سرمایه گذاری انجمن انرژی های تجدیدپذیر – اتاق بازرگانی ایران