در محاسبات بهره‌وری، نهاده سرمایه با خدمات سرمایه اندازه‌گیری می‌شود که سنجه مناسبی برای نهاده سرمایه در تجزیه و تحلیل بهره‌وری است. از این رو، محاسبه سنجه بهره‌وری سرمایه، نیازمند سری‌های قیمت و مقادیر خدمات سرمایه است.
به گزارش پایگاه خبری بهره ورنیوز به نقل از وبسایت سازمان بهره وری، نجمه ساجدیان‌فرد، کارشناس بهره‌وری در تحلیلی نوشته است:
سنجه‌های بهره‌وری ابزار مناسبی برای ارزیابی روند رشد کشورها هستند. در یک فرایند تولید، نیروی‌کار، سرمایه و نهاده‌های واسطه با هم ترکیب می‌شوند تا یک یا چند ستانده تولید کنند. سنجه‌های بهره‌وری، ستانده را به نهاده تولید مرتبط می‌کنند.
در محاسبات بهره‌وری، نهاده سرمایه با خدمات سرمایه اندازه‌گیری می‌شود که سنجه مناسبی برای نهاده سرمایه در تجزیه و تحلیل بهره‌وری است. از این رو، محاسبه سنجه بهره‌وری سرمایه، نیازمند سری‌های قیمت و مقادیر خدمات سرمایه است.
برای هر نوع از دارایی، جریانی از خدمات مولد از موجودی انباشته سرمایه‌گذاری‌های گذشته وجود دارد. این جریان خدمات مولد، خدمات سرمایه یک نوع (تک) دارایی نامیده می‌شود و سنجه مناسب نهاده سرمایه برای تحلیل تولید و بهره‌وری است. باید توجه داشت که از نظر مفهومی، خدمات سرمایه یک کمیت یا مفهوم فیزیکی را منعکس می‌کند و نباید با مفهوم ارزش یا قیمت سرمایه اشتباه گرفته شود.
برای درک بهتر مفهوم خدمات سرمایه، یک ساختمان اداری را در نظر بگیرید. جریان خدمات یک ساختمان اداری، حفاظت در برابر باران، آسایش و خدمات ذخیره‌سازی است که ساختمان در طول یک دوره معین به پرسنل ارائه می‌دهد.
با توجه به تأکید بر شاخص خدمات سرمایه، نیاز است که بین مفهوم موجودی (ناخالص) سرمایه، موجودی مولد و خدمات سرمایه تمایز قائل شد. منظور از موجودی ناخالص، موجودی دارایی‌های بازمانده از سرمایه‌گذاری گذشته و بازارزش‌گذاری شده به قیمت خریدار کالاهای سرمایه‌ای جدید دوره جاری است.
در حالی که خدمات سرمایه مفهومی است که از دو مؤلفه مقداری و قیمتی تشکیل شده است. مؤلفه مقداری خدمات سرمایه، موجودی مولد و مؤلفه قیمتی خدمات سرمایه همان هزینه استفاده از هر واحد سرمایه است. مؤلفه مقداری خدمات سرمایه، جریان خدمات مولد دارایی است که در تولید به کار می‌رود. مقدار خدمات سرمایه مبین یک مفهوم فیزیکی (کمی) است که نباید با مفهوم ثروت سرمایه اشتباه گرفته شود. موجودی ثروت سرمایه همان موجودی خالص سرمایه است.
در ادامه به پیاده‌سازی سنجش خدمات سرمایه یک نوع دارایی و تجمیع‌سازی گروهی از دارایی‌ها در سنجش خدمات سرمایه اقتصاد ایران پرداخته می‌شود. سپس خروجی و خدمات سرمایه محاسبه شده در اقتصاد ایران به تفکیک بخش‌های مختلف اقتصادی در قالب یک سری زمانی ارائه می‌شود.
پیاده‌سازی سنجش خدمات سرمایه
شمای کلی محاسبه خدمات سرمایه یک نوع دارایی و تجمیع‌سازی گروهی از دارایی‌ها به همراه فروض به‌کار برده شده در شکل (۱) ارائه می‌شود.
جدول (1)، نمادهای به کار رفته در شکل (1) را معرفی می‌کند.
سنجش شاخص خدمات سرمایه در اقتصاد ایران
در این بخش، به ارائه نتایج محاسبات شاخص خدمات سرمایه در اقتصاد ایران در دوره 11 ساله 1401-1391 پرداخته می‌شود.
شاخص خدمات سرمایه کل اقتصاد
شکل (2)، شاخص خدمات سرمایه برای کل فعالیت‌های اقتصادی طی دوره 11 ساله 1401-1391 را نشان می‌دهد. همان‌طور که مشاهده می‌شود، روند تغییرات خدمات سرمایه تا سال 1398 صعودی بوده و پس از آن به‌صورت نزولی درآمده است.
-شاخص خدمات سرمایه (موجودی سرمایه به کار رفته در فرایند تولید با در نظر گرفتن کاهش در کارایی سرمایه) پس از سال 1398 سیر نزولی پیدا کرده است.
-راکد ماندن سرمایه به‌واسطه تشدید شرایط تحریمی ایران یکی از دلایل رخداد این پدیده می‌تواند باشد.
-با شیوع کووید-19 در ابتدای سال 2020 (اواخر سال 1398) و متأثرشدن زنجیره‌های تأمین در سراسر دنیا در کنار تحریم‌ها علیه ایران، شرایط اقتصادی در ایران با مشکلات بیشتری مواجه شده است.
-جذب سرمایه در فعالیت‌های اقتصادی از سال 1396 به بعد با افت سرعت مواجه بوده است که با روند کاهنده افزایش در شاخص‌های موجودی سرمایه و موجودی مولد سرمایه قابل مشاهده است.
-تشدید افت جذب سرمایه برای سال‌های 1398 به بعد با شدت بیشتری همراه بوده است.
-ایران نه تنها در به‌کارگیری مولد سرمایه در بخش‌های اقتصادی طی این دوره با مشکل مواجه بوده است، بلکه در سال‌های اخیر راکدبودن سرمایه بخش‌های مختلف اقتصادی به‌شدت مشاهده می‌شود.
مقایسه خدمات سرمایه چهار گروه فعالیت اقتصادی
شکل (3) شاخص خدمات سرمایه و شکل (4) رشد این شاخص را در چهار گروه اقتصادی شامل کشاورزی، جنگلداری و ماهیگیری، نفت و گاز، صنایع و معادن و خدمات در دوره 1391-1401 نشان می‌دهد.
از میان چهار گروه فعالیت اقتصادی، مشاهده می‌شود که در طول این دوره 11 ساله، خدمات سرمایه بخش کشاورزی با نرخ حدودی 3 درصد رشد داشته و در مقابل، بخش نفت و گاز سیر نزولی با نرخ حدود 3 درصد داشته است. این در حالی است که به‌واسطه نقش پررنگ نفت و گاز در اقتصاد ایران، نزولی بودن خدمات سرمایه این بخش اقتصادی به‌خصوص در سال‌های اخیر به کل اقتصاد با شدت بیشتری تسری یافته است. از این رو، شاهد کاهش خدمات سرمایه کل اقتصاد از سال 1398 به بعد بوده‌ایم. همچنین اگرچه خدمات سرمایه بخش کشاورزی بیش از سایر بخش‌های اقتصادی طی سال‌های اخیر بوده است، اما با توجه به منابع طبیعی مرتبط با این بخش اقتصادی در ایران و همچنین شرایط اقلیمی، پیشنهاد می‌شود که روی توسعه بخش صنایع و معادن ایران سرمایه‌گذاری شود.
همچنین، از شکل (4) مشاهده می‌شود که نرخ رشد بخش نفت و گاز از سال 1393 منفی شده و در سال 1395 و 1398 شدیدترین افت‌ها را داشته است. علاوه بر این بخش، رشد بخش صنایع و معادن نیز از سال 1399 منفی شده است. اگرچه دو بخش اقتصادی دیگر رشد خدمات سرمایه مثبت داشته‌اند، رشد این دو بخش در سال‌های اخیر کم و حدود 2 درصد و کمتر بوده است.
جمع‌بندی
خلاصه‌ای از نتایج مربوط به شاخص خدمات سرمایه در اقتصاد ایران به شرح زیر است:
-شاخص خدمات سرمایه -موجودی سرمایه به‌کار رفته در فرایند تولید با در نظر گرفتن کاهش در کارایی سرمایه- پس از سال 1398 سیر نزولی پیدا کرده است.
-راکد ماندن سرمایه به‌واسطه تشدید شرایط تحریمی ایران یکی از دلایل رخداد این پدیده می‌تواند باشد.
-با شیوع کووید19 در ابتدای سال 2020 (اواخر سال 1398) و متأثرشدن زنجیره‌های تأمین در سراسر دنیا در کنار تحریم‌ها علیه ایران، شرایط اقتصادی در ایران با مشکلات بیشتری مواجه شده است.
-در طول این دوره 10 ساله، خدمات سرمایه بخش کشاورزی با نرخ حدودی 3 درصد رشد داشته و در مقابل، بخش نفت و گاز سیر نزولی با نرخ حدود 3 درصد داشته است.
-به‌واسطه نقش پررنگ نفت و گاز در اقتصاد ایران، نزولی‌بودن خدمات سرمایه این بخش اقتصادی به‌خصوص در سال‌های اخیر به کل اقتصاد با شدت بیشتری تسری یافته و شاهد کاهش خدمات سرمایه کل اقتصاد از سال 1398 به بعد هستیم.
-اگرچه خدمات سرمایه بخش کشاورزی بیش از سایر بخش‌های اقتصادی در سال‌های اخیر بوده است، اما با توجه به منابع طبیعی مرتبط با این بخش اقتصادی در ایران و همچنین شرایط اقلیمی، پیشنهاد می‌شود که روی توسعه بخش صنایع و معادن ایران سرمایه‌گذاری شود.
منابع
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، https://www.cbi.ir
Berndt, E. R., & Fuss, M. A. (1986). Productivity measurement with adjustments for variations in capacity utilization and other forms of temporary equilibrium. Journal of econometrics, 33(1-2), 7-29.
Dean, E., & Harper, M. (2001). The BLS productivity measurement program. In New developments in productivity analysis (pp. 55-84). University of Chicago Press.
OECD. (2009). Measuring Capital. Organization for Economic Co-operation and Development Manual.
Schreyer, P., Bignon, P. E., & Dupont, J. (2003). OECD capital services estimates: Methodology and a first set of results. OECD Statistics Working Paper.