موانع بهبود بهره وری در ایران چیست؟
به گزارش پایگاه خبری بهره ورنیوز نسرین وفایی، عضو هیئت مدیره انجمن مدیریت کیفیت ایران در تحلیلی به بررســی دلایل پایین بودن بهره وری در ایران و ارائه راهکارهایی برای بهبود آن در آینده نگر نوشته است:
این مقاله به بررســی دلایل پایین بودن بهره وری در ایران و ارائه راهکارهایی برای بهبود آن می پردازد. ابتدا شاخص بهــره وری ایران و تبعات آن مورد بررســی قرار میگیرد. ســپس به دلایل اصلی کاهــش بهره وری در کشــور، از جمله تمرکــز بر آموزش های نظری، ضعــف در نوآوری، نواقص زیرساختی و نبود رقابت سالم پرداخته میشود.
در ادامه، اقدامات لازم برای بهبود بهره وری، شامل اصالحات اقتصادی، ســرمایه گذاری در آموزش و فناوری، و توسعه زیرســاخت ها مورد بحث قرار می گیرد. همچنین، موانع موجود بر سر راه بهبود بهره وری، از جمله مقاومت در برابر تغییرات، سیاست گذاری های ناپایدار و مشکلات ساختاری و اقتصادی بررسی می شود.
در نهایت، نتیجه گیری مقاله بر اهمیت همکاری و هماهنگی بین بخش های مختلف جامعه برای بهبود بهره وری تأکید دارد و راهکارهایی برای تحقق این هدف ارائه میدهد.
شاخص بهره وری ایران و تبعات آن
مبنای ارزیابی شــاخص بهره وری یک کشــور به عوامل مختلفی بستگی دارد. به طور کلی، شاخص بهره وری نشان دهنده میزان کارایی و اثربخشی استفاده از منابع درتولید کالا و خدمات است. یعنی بهره وری به معنای استفاده بهینه از منابع برای افزایش کارایی در تولید کالاها و خدمات است.
برای تعیین این شاخص معمولا از معیارهایی همچون مقایسه با استانداردهای جهانی، مقایسه با دوره های زمانی گذشته، مقایسه با بخش های مختلف اقتصادی و استفاده از شــاخص های چندعاملی – MFPs ترکیبی از بهره وری نیروی کار، سرمایه و سایر عوامل- استفاده میشود.
بهره وری ایران بر اســاس معیارهای فوق الذکر، در دهه های مختلف، دچار فراز و فرودهای متعددی شــده اســت و چندین بار تغییر مســیر داده و از روند نزولی به صعودی و بالعکس تغییر کرده اســت. اما در مجموع بر اساس آخرین داده ها ایران در زمینه بهره وری کل عوامل تولید در مقایسه با سایر کشورهای جهان رتبه پایینی دارد.
به طور خاص، ایران در رتبه بندی بهره وری نیروی کار و سرمایه نیز در میان کشورهای جهان جایگاه مناسبی ندارد. در مقایسه با کشورهای توسعه یافته، در بخش عوامل موثر بر بهرهوری (سرمایه انسانی، موجودی دانش و فناوری، آزادی اقتصادی و رقابت پذیری) نیز شــکاف قابل توجهی دارد که منجر به افزایش شکاف بهره وری شده است.
پایین بودن بهره وری می تواند تاثیرات منفی زیادی بر اقتصاد و جامعه یک کشــور داشته باشد. بهرهوری پایین به معنای تولید کمتر با استفاده از منابع موجود است. این موضوع منجر به رشد اقتصادی کندتر و کاهش تولید ناخالص داخلی GDPمیگردد و به تبع آن با کاهش استانداردهای زندگی در کشور مواجه خواهیم شد.
این شاخص می تواند اطلاعات مهمی را درباره وضعیت اقتصادی و توانایی های تولیدی یک کشور ارائه دهد؛ مانند کارایی اقتصادی (یک کشور چقدر بهینه از منابع خود استفاده می کند(، رقابت پذیری (تولید با کیفیت بالاتر و هزینه کمتر)، سطح توسعه (بهره وری بالاتر نمایانگر وجود زیرســاخت های بهتر، آموزش و مهارت های باالتر و فناوری های پیشرفته تر است) و پایداری اقتصادی (استفاده بهینه از منابع رشد اقتصادی پایدار و بلندمدت را برای کشور و بخش های اقتصادی آن به ارمعان می آورد(.
لذا تمرکز بر بهبود شاخص بهره وری می تواند تاثیرات مثبت زیادی بر جامعه و اقتصاد داشته باشد. با افزایش بهره وری، کشور می تواند به رشد اقتصادی پایدار، افزایش درآمد، کاهش هزینه ها، کاهش بیکاری و بهبود کیفیت زندگی مردم دست یابد.
دلایل پایین بودن بهره وری در ایران
پایین بودن بهره وری در ایران یکی از چالش های اساســی در توسعه اقتصادی کشور به شمار می آید. این مسئله بر بسیاری از جنبه های اقتصادی، اجتماعی، و حتی سیاسی تأثیرگذار بوده و نیازمند توجه جدی است. بسیاری از مشکلات مربوط به بهره وری پایین در ایران به ساختارهای ناکارآمد اقتصادی و مدیریتی بازمی گردد.
اصلاحات اقتصادی و سیاست گذاری های ناکارآمد باعث شده است تا فضای کسب وکار در ایران دچار مشکلاتی شود. قوانین و مقررات پیچیده و ناپایدار، به جای تسهیل فرایندهای تولید و تجارت، موانع زیادی ایجاد کرده اند. وابستگی به درآمدهای نفتی نیز این مشکل را تشــدید کرده است، زیرا تمرکز بر روی بهره وری در سایر بخش های اقتصاد کمتر شــده و بهبود ســاختارهای تولیدی و خدماتی با سرعت لازم پیش نمیرود.
از ســوی دیگر، مدیریت ناکارآمد و ســاختارهای بوروکراتیک در بسیاری از سازمان ها و نهادهای دولتی و خصوصی، از دیگر عوامل مهم پایین بودن بهره وری در کشــور اســت. این ساختارها که اغلب پیچیده و غیرمنعطف هستند، باعث کندی فرایند تصمیم گیری و اجرای برنامه ها می شوند. بهبود مدیریت و کاهش بوروکراسی می تواند تأثیر مثبتی بر افزایش بهره وری داشته باشد.
همچنین، فقدان آموزش های مناسب و مهارت آموزی کافی برای مدیران و کارکنان، موجب کاهش توانمندی های افراد در مواجهه با چالش ها و تغییرات بازار شده است. یکی دیگر از عوامل مؤثر بر بهره وری پایین، آموزش ناکافی و توجه کم به توسعه مهارت های کارکنان است. تمرکز بیشتر بر آموزش های نظری است و کمبود آموزش های عملی و کاربردی در صنایع و سازمان ها مشهود است.
بسیاری از کارکنان با دانش و مهارت های محدود وارد بازار کار می شوند و در طول دوران کاری خود نیز فرصت های کمی برای بهبود و ارتقای مهارت های خود دارند. این موضوع منجر به کاهش بهره وری در بسیاری از بخش های اقتصادی کشور شده است.
آموزش های کاربردی و مهارت آموزی عملی در بسیاری از صنایع و سازمان ها جایگاهی ندارد و تمرکز بیشتر بر روی آموزش های نظری است. همچنین، ضعف در نوآوری و استفاده از فناوری های پیشرفته، یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار بر بهره وری است. سرمایه گذاری ناکافی در تحقیق و توســعه D&R و استفاده محدود از فناوری های نوین مانند هوش مصنوعی و اتوماسیون صنعتی، باعث کاهش کارایی در صنایع مختلف کشور شده است.
علاوه بر این، نواقص در زیرساخت های کشور مانند شبکه های انرژی، حمل ونقل و ارتباطات، یکی دیگر از عوامل کاهش بهره وری است. زیرساخت های ناکافی و استفاده محدود از فناوری های نوین مانند هوش مصنوعی و اتوماســیون صنعتی، هزینه هــای اضافی را بر تولیدکنندگان و مصرف کنندگان تحمیل می کنند و کارایی کلی سیســتم اقتصادی را کاهش میدهند.
نبود رقابت سالم در بسیاری از صنایع و بخش های اقتصادی ایران نیز به کاهش بهره وری منجر شده است. در صنایعی که انحصار یا شبه انحصار وجود دارد، انگیزهای برای بهبود کارایی و بهره وری وجود ندارد. در این شــرایط، سازمان ها تمایلی به بهبود فرآیندها، کاهش هزینه ها یا افزایش کیفیت محصولات و خدمات خود ندارند.
در نهایت، کمبود انگیزه و رضایت کارکنان، به عنوان یکی از مهم ترین عوامل تأثیرگذار بر بهره وری، نقش بسزایی در کاهش کارایی دارد. شرایط کاری نامناسب، حقوق ناکافی، و نبود فرصت های پیشرفت شغلی، منجر به کاهش انگیزه و بهره وری کارکنان می شود. کارکنانی که از شــرایط کاری خود راضی نیستند، بهره وری کمتری دارند و تمایلی به بهبود عملکرد خود نشــان نمیدهند.
علاوه بر این، نبود فرهنگ بهبود مستمر در بسیاری از سازمان ها و نهادها، باعث می شود که به جای تمرکز بر ارتقای کیفیت و کارایی، بیشتر به حفظ وضعیت موجود توجه شود. این رویکرد باعث می شود که فرصت های بهبود و افزایش بهره وری از دست برود و سازمان ها نتوانند در مسیر رشد و توسعه حرکت کنند.
اقدامات لازم برای بهبود بهره وری
برای بهبود بهره وری در ایران، لازم است که به عوامل مختلفی توجه شود و اصلاحات متعددی در سطح کلان و خُرد صورت گیرد. اصلاحات اقتصادی و بهبود سیاست گذاری های دولت برای تسهیل فضای کسب وکار و کاهش موانع اداری از مهم ترین راهکارها برای افزایش بهره وری است. دولت باید با کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی، به تنوع بخشی به اقتصاد و حمایت از صنایع غیرنفتی بپردازد.
همچنین، قوانین و مقررات باید به گونه ای تدوین شوند که شفافیت اقتصادی را افزایش داده و اعتماد ســرمایه گذاران و فعالان اقتصادی را جلب کند. عللوه بر این، بهبود مدیریت و کاهش بوروکراسی در سازمان ها و نهادهای دولتی و خصوصی از جمله راهکارهایی است که می تواند تأثیر بسزایی در بهبود بهره وری داشته باشد.
سرمایه گذاری در آموزش و مهارت آموزی نیز از دیگر راهکارهای مهم برای افزایش بهره وری است. برنامه های آموزشی مستمر باید در سازمان ها اجرا شود و به فراگیران فرصت داده شود تــا مهارت های جدید را یــاد بگیرند و بهروز کنند. نظام های استاد-شــاگردی و آموزش های عملی می توانند تأثیر زیادی در افزایش بهره وری داشته باشند.
استفاده از فناوری های نوین و سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه نیز می تواند به بهبود بهره وری در صنایع و خدمات کمک کند. فناوری های پیشرفته مانند هوش مصنوعی، اتوماسیون صنعتی و رباتیک می توانند فرآیندهای تولید را بهینه کرده و کارایی را افزایش دهند.
توسعه زیرساخت های انرژی، حملونقل و ارتباطات نیز می تواند به کاهش هزینه های تولید و توزیع و افزایش بهره وری کمک کند. دسترسی بهتر به اینترنت و فناوری اطلاعات نیز می تواند باعث شود سازمان ها از ابزارهای دیجیتال بهره برداری بیشتری کنند.
علاوه بر این، ایجاد رقابت سالم در بازار از طریق حذف انحصارها و تسهیل ورود بازیگران جدید به بازار، می تواند انگیزه برای بهبود کارایی و بهره وری را در سازمان ها افزایش دهد. در نهایت، افزایش انگیزه و رضایت کارکنان از طریق بهبود شرایط کاری، افزایش امنیت شغلی و ارائه پاداش های مالی بر اساس عملکرد می تواند به بهبود بهره وری کمک کند.
موانع بهبود بهره وری در ایران
چرا با وجود شفاف بودن دلایل پایین بودن بهره وری در ایران اقدام نظام یافته ای برای بهبود آن انجام نمی شود یا اگر انجام می شود به نتیجه یعنی بهبود عملکرد و بهبود بهره وری منجر نشده است؟ با وجود اینکه بسیاری از دلایل پایین بودن بهره وری در ایران شناخته شده و واضح است، اما انجام اقدامات مؤثر برای بهبود آن با موانع متعددی مواجه است.
این مسئله را می توان به عوامل مختلفی نســبت داد که برخی از آن ها ســاختاری، برخی فرهنگی و برخی سیاسی و اقتصادی هستند. بسیاری از سازمان ها و نهادها در برابر تغییر مقاومت می کنند. تغییرات نیازمند اصلاحات عمیق و بازنگری در ساختارها و فرآیندهای موجود است که معمولا با مقاومت نیروهای انسانی و مدیریت مواجه می شود.
به ویژه در سازمان های دولتی که ساختارهای بوروکراتیک و پیچیده ای دارند، این مقاومت بیشتر دیده می شود. نبود فرهنگ بهبود مستمر و تمایل به حفظ وضعیت موجود از عوامل اصلی این مقاومت است. از طرفی ایجاد فرهنگ بهبود مستمر و بهبود بهره وری نیازمند ســرمایه گذاری در آموزش، فناوری، و نوآوری است. اما در بسیاری از موارد، سازمان ها و نهادهــای دولتی و خصوصی منابع مالی و انگیزه کافی بــرای انجام این تغییرات را ندارند.
مشکلات اقتصادی کشور، تورم بالا و عدم دسترسی به سرمایه های لازم باعث شده است که بسیاری از سازمان ها ترجیح دهند منابع خود را برای امور فوری و جاری مصرف کنند تا بهبود بلندمدت بهره وری. از طرفی، سیاســت گذاری های ناپایدار و تغییرات مکرر در قوانین و مقررات باعث شــده است که بسیاری از برنامه های بهبود بهره وری به طور کامل اجرایی نشوند.
نبود استراتژی های بلندمدت و یکپارچه برای بهبود بهره وری در سطح ملی نیز از عواملی است که باعث شده است تلاش ها در این زمینه پراکنده و غیرموثر باشد.
در بسیاری از موارد، برنامه های بهبود بهره وری تنها در سطح شعار باقی می مانند و به صورت عملیاتی پیاده سازی نمی شوند. اقتصاد ایران با مشکلات ساختاری مانند وابستگی به درآمدهای نفتی، تحریم های اقتصادی، و فســاد سیستماتیک مواجه است.
این مسائل باعث شده اند که تمرکز بسیاری از مدیران و سیاســت گذاران به جای بهبود بهره وری، بر حل مشکلات فوری اقتصادی متمرکز شــود. همچنین، انحصارها و نبود رقابت ســالم در بسیاری از بخش های اقتصادی، انگیزهای برای افزایش بهره وری باقی نمیگذارد.
در بسیاری از موارد، بهبود بهره وری نیازمند اصلاحات عمیق و گسترده در سطح سیاست گذاری است. این اصلاحات ممکن است منافــع کوتاه مدت برخی ازگروه های ذینفع را تحت تاثیر قرار دهد و به همین دلیل، حمایت کافی از آنها وجود ندارد.
نبود اراده سیاسی قوی برای انجام تغییرات اساسی یکی از موانع اصلی بر ســر راه بهبود بهره وری است. در کنار آن نبود سیستم های کارآمد برای نظارت و ارزیابی بهره وری در سازمان ها و نهادهای دولتی و خصوصی، باعث شده است که مشکلات به طور دقیق شناسایی نشوند و برنامه های بهبود بهره وری به طور کامل اجرا نشوند.
بسیاری از سازمان ها حتی ابزارهای لازم برای اندازه گیری بهره وری را در اختیار ندارند و به همین دلیل، نمی توانند گام های مؤثری در جهت بهبود آن بردارند. اگرچه دلایل پایین بودن بهره وری تا حد زیادی شناخته شده است، اما در سطح عمومی جامعه و در میان بســیاری از مدیران و کارکنان، آگاهی و فرهنگ سازی کافی درباره اهمیت بهره وری و روش های بهبود آن وجود ندارد.
این مســئله باعث می شود که بهبود بهره وری به عنوان یک اولویت جدی در نظر گرفته نشود و به برنامه های کوتاه مدت و سطحی بسنده شود. مجموع این عوامل باعث می شوند که با وجود آگاهی از مشکالت بهره وری، اقدامات جدی و مؤثری برای بهبود آن صورت نگیرد. برای رفع این موانع، نیاز به یک رویکرد جامع و هماهنگ در سطح ملی است که شامل اصلاحات ساختاری، فرهنگ سازی، و ایجاد انگیزه های اقتصادی و مدیریتی برای افزایش بهره وری باشد.
نتیجه گیری
پایین بودن بهره وری در هر کشوری معمولا ناشی از ترکیبی از عوامل است و نمی توان به طور قطعی و یک جانبه مسئولیت را به یک فرد، گروه یا بخش خاص نسبت داد. بهره وری یک مسئله پیچیده است که تحت تأثیر متغیرهای متعددی قرار دارد که همه آنها در نهایت به اتلاف منابع، ناتوانی در مدیریت و نقص در سیاست ها برمی گردد.
بهبود بهره وری در کشــوری مانند ایران یک فرآیند چندبعدی است که نیازمند تعامل و هماهنگی بین بخش های مختلف اقتصادی و اجتماعی است. برای مقابله با این مشکلات و بهبود بهره وری، لازم است که تلاش های مشترکی از سوی دولت، بخش خصوصی، جامعه دانشگاهی و ســایر نهادهای مرتبط صورت گیرد.
این تلاش ها باید متمرکز بر اصلاح ساختاری، افزایش سرمایه گذاری در زیرساخت ها، توسعه منابع انسانی و تقویت فرهنگ نوآوری و کارآفرینی باشد تحقق تغییر و بهبود در زمینه بهره وری نیاز به رهبری قوی، تخصیص منابع، تغییر فرهنگ ســازمانی و آگاهی عمیق دارد. انجام تحلیل و شناسایی موانع و ایجاد برنامه های عملی برای ایجاد تغییر در راستای بهبود بهره وری امری ضروری و حیاتی است.
با افزایش بهره وری، کشور می تواند به رشد اقتصادی پایدار، افزایش درآمد، کاهش هزینه ها، کاهش بیکاری و بهبود کیفیت زندگی مردم دست یابد. در نهایت، باید توجه داشــت که بهبود بهره وری یک فرآیند زمان بر و پیچیده اســت که نیازمند تعهد و همکاری همه جانبه اســت.
دولت باید با تدوین سیاست های پایدار و شفاف، فضای کسب وکار را تسهیل کند و از نوآوری و کارآفرینی حمایت کند. بخش خصوصی نیز باید با سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه و به کارگیری فناوری های نوین، به بهبود بهره وری کمک کند.
جامعه دانشگاهی و نهادهای آموزشی نیز باید با تغییر رویکرد و ارائه آموزش های کاربردی و مهارت آموزی، نیروی کار ماهر و توانمند را تربیت کنند. با توجه به اهمیت بهره وری در توسعه اقتصادی و اجتماعی، لازم است که همه بخش های جامعه به این مسئله به عنوان یک اولویت ملی نگاه کنند و با همکاری و هماهنگی، گام های مؤثری در جهت بهبود بهره وری بردارند. تنها با این رویکرد جامع و هماهنگ است که می توان به رشد و توسعه پایدار دست یافت و کیفیت زندگی مردم را بهبود بخشید.