افزایش بهره‌وری در زنجیره تأمین آب مخصوصاً برای ایران به‌عنوان یک کشور خشک و نیمه‌خشک ضروری است. در شرایطی که 73 درصد از بارش‌های کشور پیش از هرگونه استحصال بر اثر تبخیر از دست می‌رود، افزایش بهره‌وری به‌عنوان نسخه‌ای شفابخش عمل خواهد کرد.
به گزارش پایگاه خبری بهره ورنیوز به نقل از وبسایت سازمان بهره وری، علیرضا مسگری، پژوهشگر حوزه آب در یادداشتی نوشته است:
بهره‌وری آب در بخش کشاورزی از دیدگاه‌های گوناگون قابل بررسی است. از منظر بهره‌وری اقتصادی، بنا بر اعلام سازمان ملی بهره‌وری ایران، تنها بخش کشاورزی رشد مثبت در شاخص «بهره‌وری کل عوامل تولید» را در دهه 90 تجربه کرده است.1
طبق دیدگاه مبتنی بر مقدار کالای تولیدی به‌ازای متر مکعب آب مصرفی، بهره‌وری آب از 0/87 کیلوگرم بر متر مکعب در سال 84 به 1/32 کیلوگرم بر مترمکعب در سال 94 رسیده است. به بیان دیگر، در افق چشم‌انداز ۲۰ ساله 78درصد از شاخص بیان‌شده تحقق یافته است.2 با توجه به نکات گفته شده در خصوص افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی، با وجود کاهش 10 درصدی سطح زیر کشت در این سال‌ها (جدول 1)، افزایش مناطق مسکونی قابل توجه بوده و بالطبع سهم آب مصرفی آن نیز افزایش یافته است.
تغییرات سهم آب مصرفی بر اساس بیلان‌های منتهی به سال‌های آبی 73 و 89 از سال آبی 44 نیز نشان‌دهنده روند نزولی بخش کشاورزی و نرخ رشد 50 درصدی بخش شرب است.4 البته اعداد بیان شده در جدول شماره (2) اتلاف در زنجیره‌های توزیع و انتقال را نیز به‌عنوان آب مصرفی بخش کشاورزی در نظر گرفته است. تغییرات سهم آب مصرفی بر اساس بیلان‌های منتهی به سال‌های آبی 73 و 89 از سال آبی 44 نیز نشان‌دهنده روند نزولی بخش کشاورزی و نرخ رشد 50 درصدی بخش شرب است.4 البته اعداد بیان شده در جدول شماره (2) اتلاف در زنجیره‌های توزیع و انتقال را نیز به‌عنوان آب مصرفی بخش کشاورزی در نظر گرفته است.
با این حال، روند کاهشی در سهم آب مصرفی بخش کشاورزی در دو دهه اخیر شتاب بیشتری گرفته است. بر اساس داده‌های منتشر شده توسط دفتر آمار و اطلاعات وزارت نیرو ، در بخش آب‌های زیرزمینی، بین سال‌های آبی 81 تا 94، به‌طور میانگین 76 درصد از آب برداشتی از منابع آب زیرزمینی، صرف بخش کشاورزی شده است که دارای روند نزولی است. (نمودار 1)
در بخش آب‌های سطحی نیز در سهم مصرف بخش کشاورزی روند نزولی مشاهده می‌شود. (نمودار ۲) در شرایطی که عمده آب‌های سطحی کشور به سد‌ها سرازیر می‌شوند، در بیست ساله منتهی به 1399 فقط 41 درصد آب خروجی از سد‌های کشور برای کشاورزی رها شده است.5
این در حالی است که تمام آب رهاشده به دست بهره‌بردار زمین‌های کشاورزی نرسیده و از طریق نفوذ و تبخیر از دست می‌رود، اما تمام این آب رهاشده از پشت سد به‌عنوان مصرف بخش کشاورزی در نظر گرفته می‌شود. لازم به ذکر است، اتلاف آب در شبکه‌های توزیع و انتقال در سالنامه‌های آماری تصریح‌شده و توسط برخی منابع 30 درصد تخمین زده می‌شود.
بنا بر آخرین بیلان آب منتشر شده، 32/4 درصد از آب‌های برداشت شده از منابع سطحی و زیرزمینی، تحت عنوان آب بازگشتی، دوباره به چرخه منابع آبی بازمی‌گردد. با این حال، با درنظرگرفتن سناریوی بدبینانه مبنی بر عدم وجود آب بازگشتی در مصارف شرب و صنعت و استفاده از تمام آب تخصیص‌یافته در این بخش‌ها، 23/4 میلیارد متر مکعب از آب مصرفی بخش کشاورزی از طریق رواناب خروجی از مزرعه و نفوذ به آبخوان به منابع آبی بازمی‌گردد.
بر این اساس، مصرف بخش کشاورزی برابر 64/5 میلیارد مترمکعب یعنی 65/7 درصد کل آب مصرفی کشور برآورد می‌شود که با مصرف اعلامی 90 درصدی آب در بخش کشاورزی توسط وزارت نیرو اختلاف قابل‌توجهی وجود دارد. یادآوری این نکته ضروری است که در عمده کشورهای جهان، بخش کشاورزی بزرگ‌ترین مصرف‌کننده آب بوده، به‌نحوی که به استناد بانک جهانی، به‌طور میانگین در جهان 72 درصد است.
شایان ذکر است، مصرف واقعی بخش کشاورزی، مقدار آبی است که هنگام آبیاری از سطح اراضی تبخیر می‌شود یا از طریق تعرق از روی برگ گیاهان از دست می‌رود. حتی آبی که هنگام آبیاری، از دسترس ریشه گیاه خارج‌شده و با نفوذ در لایه‌های عمیق‌تر آبخوان باعث بهبود منابع آبی می‌شود، جزو مصرف بخش کشاورزی به‌حساب نمی‌آید.
در این خصوص پژوهشی با عنوان «تحلیلی بر آب مصرفی بخش کشاورزی مبتنی بر تبخیر و تعرق واقعی» در نشریه «آبیاری و زهکشی ایران» انجام شده که با استفاده از پردازش تصویر عکس‌های ماهواره‌ای، این دو پارامتر را در اراضی کشاورزی محاسبه کرده که عدد قابل‌تأمل 84/28 میلیارد مترمکعب به‌عنوان مصرف بخش کشاورزی کشور را نشان می‌دهد.7
در پایان تأکید می‌شود، افزایش بهره‌وری در زنجیره تأمین آب مخصوصاً برای ایران به‌عنوان یک کشور خشک و نیمه‌خشک ضروری است. در شرایطی که 73 درصد از بارش‌های کشور پیش از هرگونه استحصال بر اثر تبخیر از دست می‌رود، افزایش بهره‌وری به‌عنوان نسخه‌ای شفابخش عمل خواهد کرد.
منابع:
1-سیمای بهره‌وری ایران؛ بهره‌وری راهبرد فرابخشی پیشرفت ایران-1400
2- بهره‌وری آب در بخش کشاورزی؛ چالش‌ها و چشم‌اندازها-1396
3- سالنامه آماری کشور – بخش 5-کشاورزی، جنگلداری و شیلات- سال 82 الی 97
4- بررسی تحلیلی شرایط موجود و تبیین وضعیت آینده بحران آب در کشور- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی-1400
5- وزارت نیرو-آمار و اطلاعات منابع آبی کشور، دفتر مطالعات پایه منابع آب، پرتال ارائه آمار پایه
6- سالنامه آماری کشور – بخش 9-آب و برق- سال 73 الی 99
7- تحلیلی بر آب مصرفی بخش کشاورزی مبتنی بر تبخیر و تعرق واقعی-1400