در دهه‌های اخیر، بخش کشاورزی با مسائلی همچون کاهش جمعیت و پیری آن، فشارها برای بهبود بهره‌وری و پاسخگویی به نیازهای اجتماعی مانند حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست مواجه شده است. به‌منظور همپایی با پویایی ذاتی جوامع، لازم است در سطوح و عرصه‌های مختلف، بازاندیشی فکری و ارزیابی اقدامات صورت گیرد.
به گزارش پایگاه خبری بهره ورنیوز به نقل از وبسایت سازمان بهره وری، مهدیه شاه‌جمالی، مشاور سازمان ملی بهره‌وری ایران در یادداشتی با عنوان «واکاوی سیاستهای کشاورزی در ژاپن و کره جنوبی؛ آموزه‌هایی برای اصلاح سیاستهای بهره‌وری و پایداری کشاورزی» نوشته است:
رشد اقتصادی از مهم‌ترین موضوعات مورد توجه در سیاستگذاری اقتصادی است. بخش‌های اقتصادی با به‌کارگیری منابع و ایجاد ارزش‌افزوده، در تحقق رشد اقتصادی سهم خواهند داشت. بررسی روند تاریخی توسعه اقتصادی کشورها نشان می‌دهد که عمده کشورهای توسعه‌یافته دنیای امروز، کشاورزی را به‌عنوان بخش زیربنایی توسعه اقتصادی خود دانسته و با استفاده از ظرفیت‌های فراوان این بخش، توانستهاند علاوه بر تأمین نهاده‌های مناسب برای رشد سایر بخش‌ها، به پیشرفت اقتصادی دست یابند. به‌کارگیری منابع و قابلیت‌های مبتنی بر نوآوری بهره‌ور و پایداری در کنار سیاستگذاری با تکیه بر حاکمیت پیش‌نگر1 و خط‌مشی‌گذاری هوشمند، زمینه‌ساز بهبود عملکرد بخش‌های اقتصادی از جمله بخش کشاورزی خواهد بود. بنابراین ضرورت دارد با سنجش محیط سیاست کشاورزی در کشورها، چارچوب سیاست بهره‌وری-پایداری تنظیم و خط‌مشی‌های متناسب با آن‌ها تدوین و اجرا شود.
در دهه‌های اخیر، بخش کشاورزی با مسائلی همچون کاهش جمعیت و پیری آن، فشارها برای بهبود بهره‌وری و پاسخگویی به نیازهای اجتماعی مانند حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست مواجه شده است. به‌منظور همپایی با پویایی ذاتی جوامع، لازم است در سطوح و عرصه‌های مختلف، بازاندیشی فکری و ارزیابی اقدامات صورت گیرد.
این در حالی است که طیف وسیعی از سیاستهای کل اقتصاد بر عملکرد بخش غذا و کشاورزی تأثیر می‌گذارد که ضروری است در کنار سیاستهای خاص کشاورزی در نظر گرفته شود. سیاستهای حکمرانی، تجاری، سرمایه‌گذاری، بازارهای مالی، کارآفرینی، محیط‌زیست، تغییرات آب‌وهوا، آب، نهاده‌ها و زمین از جمله سیاست‌هایی هستند که بر بخش کشاورزی تاثیرگذار هستند.
به‌منظور شناسایی سیاستگذاری مبتنی بر بهره‌وری و پایداری، مطالعه تجربه کشورها و سیاستهای مورد استفاده در این حوزه می‌تواند راهگشا باشد. کره و ژاپن از جمله کشورهایی هستند که به‌رغم رشد درآمد سرانه در سال‌های اخیر، با کاهش سهم بخش کشاورزی در اقتصاد مواجه شده‌اند.
در این کشورها بخش کشاورزی با چالش‌هایی از قبیل کاهش سرانه زمین قابل کشت، ساختار مالکیت زمین پراکنده، تولید کودهای دامی و افزایش انتشار گازهای گلخانه‌ای، سالمندی جمعیت و کاهش درآمد خانوارهای کشاورز کوچک‌مقیاس روبه‌رو هستند. دولت این کشورها تلاش‌های گسترده‌ای برای حمایت از کشاورزی از طریق طیف وسیعی از اقدامات سیاستی انجام داده‌اند.
علاوه بر حمایت از قیمت بازار و پرداخت‌های مستقیم برای حمایت از درآمد مزارع، این بخش از رفتار مالیاتی ترجیحی، کاهش سهم تأمین‌اجتماعی و کاهش قیمت نهاده‌ها بهره می‌برد. با این وجود، مشکلات درآمدی در میان کشاورزان کوچک‌مقیاس و مسن که فرصت‌های شغلی محدودی در خارج از بخش دارند، همچنان ادامه دارد.
سیاستهای کشاورزی ویژه این بخش، ظرفیت محدودی برای حل مشکل کم‌درآمدها دارد. لازم است، سیاست‌هایی که توسعه روستایی و امنیت اجتماعی در سطح اقتصاد را پوشش می‌دهند، نقش فعال‌تری در رسیدگی به مسئله درآمد کم خانوارهای روستایی داشته باشند و جوانان مناطق روستایی از فرصت‌های شغلی ناشی از سیاست توسعه روستایی جامع‌تر بهره‌مند شوند تا زمینه رونق بخش کشاورزی فراهم شود.
با توجه به اینکه کارآمدسازی فرایند تصمیم‌گیری و سیاستگذاری به‌عنوان اولین گام در اجرای بهینه فرایند و بهبود عملکرد شناخته می‌شود، شناسایی مسائل اولویت‌دار و چالش‌های موجود در بخش و ارائه سیاستهای کارآمد با تکیه بر آینده‌نگری و هوشمندی سیاست و توجه به پویایی جوامع منجر به بهره‌وری و پایداری بخش می‌شود، بنابراین، ظرفیت‌سازی و ارائه خدمات عمومی یکی از کانال‌ها یا زمینه‌های انگیزشی اصلی برای حمایت از نوآوری، بهره‌وری و پایداری است. از جمله ظرفیت‌های درنظرگرفته‌شده برای تحقق این مهم در بخش کشاورزی، می‌توان به شش حوزه سیاستی تنظیم شده در کشورهای کره و ژاپن اشاره کرد:2 (OECD,2018)
1-گسترش زیرساخت‌ها و سیاست توسعه روستایی
2- تنظیم کاربری زمین
3- سیاست آب
4-سیاست بازار کار
5- سیاست تأمین‌اجتماعی
6- سیاست آموزشی و مهارتی
گسترش زیرساخت‌ها و سیاستهای توسعه روستایی
سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فیزیکی و دانش؛ از فناوری اطلاعات و ارتباطات گرفته تا تسهیلات حمل‌ونقل برای رشد و توسعه ضروری هستند. این موارد برای ارائه و دسترسی به خدمات مهم حیاتی هستند و نقش مهمی در پیوند دادن کشاورزان و مشاغل مرتبط با بازارها، کاهش ضایعات مواد غذایی، افزایش بهره‌وری کشاورزی، افزایش سود و تشویق سرمایه‌گذاری در فناوری و محصولات نوآورانه دارند. از طرفی، اقدامات گسترده‌تر توسعه روستایی بر توسعه پایدار کشاورزی و تعدیل ساختاری نیز تأثیر می‌گذارد.
از آنجا که هدف اصلی توسعه روستایی کاهش فقر است (بانک جهانی، 1992)، برنامه‌های توسعه روستایی باید به‌منظور افزایش تولید، بهبود بهره‌وری، توسعه منابع انسانی و گسترش فرصت‌های اشتغال طراحی‌شده و در مسیر توسعه نباید به بنیان‌های محیطی آسیبی وارد شود. افزایش درآمد خارج از مزرعه و فرصت‌های شغلی، بهبود خدمات روستایی؛ از بانکداری گرفته تا فناوری اطلاعات و ارتباطات و توسعه صنایع نوآور بالادستی و پایین‌دستی با اثرات سرریز احتمالی در سطح محلی از مولفه‌هایی هستند که منجر به توسعه روستاها می‌شود.
تنظیم کاربری زمین
تقطیع اراضی کشاورزی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین چالش‌های ساختاری در توسعه کشاورزی شناخته می‌شود. کشاورزی در واحدهای کوچک به‌دلیل عدم استفاده مؤثر از فناوری و امکانات نوین، از عوامل محدودکننده بهره‌وری و بازدهی تولید در بخش کشاورزی محسوب شده و افزایش هزینه‌ها، کاهش بهره‌وری و تلفات نهاده‌های کشاورزی را به همراه دارد.
به‌منظور غلبه بر چالش‌های ناشی از تفکیک و پراکندگی اراضی کشاورزی، یکپارچه‌سازی اراضی و جلوگیری از تقطیع در قوانین و مقررات پیشنهاد می‌شود. یکپارچه‌سازی به هماهنگ‌کردن تمام فعالیت‌های کشاورزی اعم از آماده‌سازی زمین، تهیه بذر، کود، سم، ماشین‌آلات کشاورزی و نگهداری و استفاده صحیح از آن‌ها، مدیریت صحیح مزرعه و بازاریابی محصولات کشاورزی اشاره دارد.
سیاستهای حوزه آب
رشد بهره‌وری پایدار در کشاورزی مستلزم وجود مقدار کافی و پایدار آب شیرین قابل‌استفاده برای محصولات کشاورزی و دام و به حداقل‌رساندن اثرات فعالیت‌های کشاورزی بر منابع آب است. سیاستهای آب می‌تواند از ظرفیت این بخش برای کاهش اثرات آن بر منابع آب، افزایش کارایی کلی مصرف آب و انعطاف‌پذیری آن در برابر خطرات آب حمایت کند.
به عبارتی، بهره‌وری آب به مقدار محصول تولیدی که از هر واحد حجم آب مصرفی به‌دست آید، اشاره دارد. هدف اصلی در بحث بهبود بهره‌وری آب کشاورزی در جهان، افزایش بیشتر محصولات کشاورزی با مصرف آب کمتر است تا از این طریق، امکان کاهش سهم آب بخش کشاورزی و تخصیص بیشتر آب به سایر مصارف فراهم شود.
سیاستهای بازار کار
سیاست بازار کار بر ترکیب سیاستهای اشتغال و تحرک نیروی کار تأثیر می‌گذارد. این سیاست‌ها می‌تواند نقش مهمی در تسهیل و تعدیل ساختاری در کشاورزی ایفا کند. از جمله این سیاست‌ها می‌توان به حمایت از نیروی کار اضافی در بخش کشاورزی برای دسترسی به درآمد خارج از بخش و ایجاد فرصت‌های شغلی متنوع اشاره کرد.
سیاستهای بهبود مهارت‌ها و تحرک بین‌المللی منابع انسانی نیز می‌تواند به تطبیق عرضه نیروی کار با تقاضا مؤثر باشد و بر نوآوری و انتقال دانش از طریق تبادل مهارت‌ها و نیروی کار ماهر تأثیر بگذارد.
سیاستهای تأمین‌اجتماعی
به‌منظور تحقق توسعه پایدار روستایی، حضور نیروی انسانی فعال و کارآزموده در روستاها ضرورت دارد. نظام تأمین‌اجتماعی مناسب و تأمین رفاه نیروی انسانی در روستاها، به‌عنوان عاملی در حفظ و پویایی جمعیت روستایی و کشاورزان شناخته می‌شود. در صورت عدم توجه به سیاستگذاری مناسب در این حوزه، مهاجرت از روستا به شهر شدت گرفته و محدودیت برای ورود نیروی کار به روستا فراهم می‌شود.
در اغلب مواقع، نظام‌های تأمین‌اجتماعی در کشورها محدود به مناطق شهری بوده و افراد ساکن در مناطق روستایی را یا پوشش نداده یا به میزان بسیار کمی تحت پوشش قرار داده است. استقرار شبکه تأمین‌اجتماعی با پوشش کامل برای همه اقشار جامعه منجر به ایجاد توازن بین توسعه شهری و روستایی و تقویت عدالت اجتماعی خواهد شد.
با توجه به موارد مطرح شده پیشنهادات سیاستی با هدف اصلاح فعالیت‌های بخش کشاورزی در اقتصاد ایران به شرح ذیل است:
1-طراحی چشم‌انداز کلی توسعه روستایی به‌صورت یکپارچه و مرتبط با اهداف کشاورزی با تأکید بر تنوع‌بخشی به اقتصاد روستایی و توجه به تأمین معیشت پایدار از طریق تقویت مهارت‌آموزی و آموزش حرفه‌ای کشاورزی و افزایش رفاه و بهبود محیط زندگی در مناطق روستایی 3-اصلاح نظام تأمین‌اجتماعی مرتبط با کشاورزان.
2-تعریف مناطق ارتقای کشاورزی و تضمین تخصیص منابع و قابلیت‌ها به این مناطق
3-شکل‌گیری ترتیبات نهادی هماهنگ‌کننده سیاستهای بخشی و فرابخشی همانند نهادهای متمرکز بر خط‌مشی‌گذاری تکمیل زنجیره ارزش در محصولات غذایی و نهادهای تطبیق سیاستهای پولی با وضعیت بخش
4-توسعه زنجیره غذایی از تولید در مزرعه تا فرآوری، بسته‌بندی و توزیع محصولات
5-بازنویسی سیاستهای مرتبط با حوزه آب و زمین در بخش کشاورزی برمبنای اصول بهره‌وری-پایداری
پی‌نوشت:
1- Anticipatory governance
2-OECD (2018), Innovation, Agricultural Productivity and Sustainability in Korea, OECD Food and Agricultural Reviews, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/9789264307773-en.
مطالب مرتبط:
ضرورت تقویت کشاورزی پایدار مبتنی بر جامعه در اعضای سازمان بهره‌وری آسیایی
گفتگوی بهره‌وری: توسعه فراگیر روستایی از طریق گسترش زنجیره‌های ارزش کشاورزی
برگزاری کنفرانس بین‌المللی کشاورزی هوشمند – اقلیم در راستای ارتقای بهره‌وری