شاخص توسعه انسانی ایران در سال2022 (آخرین سال محاسباتی این شاخص تاکنون) برابر با 87/0 بوده است که رتبه 78 میان 193کشور جهان را دارد. این شاخص در ایران در سال‌های اخیر با مقدار 788/0 (سال 2017) بیشترین میزان را دارا بوده است که در سال‌های 2018 تا تا 2022 هرگز به این عدد نرسیده و به‌جز رشد اندک در سال 2022، دارای روند نزولی بوده است. مقایسه وضعیت کشورها در سال‌هایی دورتر نشان می‌دهد که بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای آسیایی و جنوب آفریقا) وضعیت خود در این زمینه را بهبود بخشیده‌اند.
به گزارش پایگاه خبری بهره ورنیوز، دکتر بهرام وهابی، پژوهشگر در تحلیلی در جهان صنعت نوشته است: شاخص توسعه انسانی که توسط سازمان ملل متحد برای کشورهای مختلف جهان محاسبه می‌شود، یکی از مهم‌ترین شاخص‌های محاسباتی برای اندازه‌گیری سطح توسعه اقتصادی و اجتماعی آحاد جامعه در هر کشور است. این شاخص متشکل از سه بخش به صورت زیر است:
1- شاخص امید به زندگی (LEI)
2- شاخص آموزش (EI)
3- شاخص درآمدی (II)
دو شاخص اول، اجتماعی و شاخص سوم، اقتصادی هستند و برای کشورمان که عناوین برنامه‌های توسعه در آن، توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است می‌تواند شاخص عمومی مناسبی برای ارزیابی نتایج اجرای برنامه‌های توسعه باشد.
شاخص توسعه انسانی (HDI) از جذر سوم حاصلضرب سه شاخص فوق (میانگین هندسی آنها) محاسبه می‌شود:
البته نحوه محاسبه این شاخص از سال 2010 تاکنون به صورت فوق بوده و تا سال 2009 از شاخص دیگری استفاده می‌شد که در گفتاری دیگر به تغییر مبنای محاسباتی شاخص توسعه انسانی پرداخته خواهد شد.
براساس آخرین گزارش منتشره برای این شاخص، وضعیت توسعه انسانی (از صفر به معنای بدترین تا 100 به معنای بهترین) در کل جهان به صورت شکل 1 بوده است.
مقایسه وضعیت کشورها در سال‌هایی دورتر (مانند سال 2010 در شکل 2) نشان می‌دهد که بسیاری از کشورها به‌ویژه کشورهای آسیایی و جنوب آفریقا) وضعیت خود در این زمینه را بهبود بخشیده‌اند. البته تفاوت کشورهای دارای بالاترین توسعه انسانی (سوئیس، نروژ، ایسلند، هنگ کنگ، دانمارک و…) نسبت به کشورهای دارای پایین‌ترین توسعه انسانی (موناکو، سودان جنوبی، آفریقای مرکزی، نیجر، چاد و…) بسیار زیاد و در حد بیش از دو برابر است.
جدول 1 بیانگر تفاوت اساسی میان بالاترین و پایین‌ترین سطح توسعه انسانی در جهان است که در آن LEB به معنای امید به زندگی در بدو تولد، EYS به معنای سنوات مورد انتظار تحصیل، NYS میانگین سنوات تحصیل، GNIPC درآمد ناخالص ملی سرانه و GNIPCR تفاوت رتبه هر کشور در درآمد و شاخص توسعه انسانی است.
شاخص توسعه انسانی ایران در سال2022 (آخرین سال محاسباتی این شاخص تاکنون) برابر با 87/0 بوده است که رتبه 78 میان 193کشور جهان را دارد. این شاخص در ایران در سال‌های اخیر با مقدار 788/0 (سال 2017) بیشترین میزان را دارا بوده است که در سال‌های 2018 تا تا 2022 هرگز به این عدد نرسیده و به‌جز رشد اندک در سال 2022، دارای روند نزولی بوده و با افت مواجه بوده است.
شاخص توسعه انسانی ایران در سال 2018 با کاهش نسبت به سال قبل معادل 787/0 و در سال2019 نیز مجددا با کاهش به 785/0رسیده است. این روند در سال های 2020 و 2021 نیز ادامه داشته و با افت نسبی به ترتیب به 779/0 و 776/0 رسیده است (شکل 4). البته لازم به ذکر است که این شاخص از سال 1990 تا سال 2012 تقریبا وضعیت صعودی داشته و رشد خوبی را شاهد بوده است.
با مقایسه شاخص توسعه انسانی در ایران و پنج کشور برتر و پنج کشور با کمترین میزان شاخص توسعه انسانی می‌توان جایگاه ایران را بهتر تشریح کرد (جدول 2). بالاترین شاخص توسعه انسانی مربوط به کشور سوئیس است که تقریبا 20درصد از ایران بالاتر است و ایران نیز از پایین‌ترین کشور در رتبه‌بندی شاخص توسعه انسانی (آفریقای مرکزی) دو برابر توسعه انسانی بیشتری دارد. نمودارهای مذکور در شکل‌های 5 و 6 نیز این مقایسه را بهتر نشان می‌دهند.
همانطور که در شکل 5 مشخص است، شاخص توسعه انسانی ایران به کشورهای با شاخص بالا نزدیک‌تر است و در شکل 6 نیز مشخص شده است که روند تغییرات این شاخص در ایران، همسویی بیشتری با روند مذکور در کشورهای دارای بالاترین شاخص دارد.
با دقت در روند تغییرات این شاخص در کشورهای موردنظر، می توان سال2010 را مبنای تغییرات دانست به طوری که برای ایران و کشورهای دارای شاخص توسعه انسانی بالاتر، روند صعودی شاخص با نرخ فزاینده، به روند صعودی با نرخ کاهنده جایگزین شده است.
روند مربوط به تغییرات شاخص توسعه انسانی در ایران در دوره 1990 تا 2022 به صورت الگوی کاهش یا افزایش در شکل 7 آمده است بدین‌ترتیب که در طول دو دهه، شاخص توسعه انسانی در ایران با نرخ کاهنده‌ای افزایش داشته ولی در مقاطع بعد، با افزایش و کاهش‌های نسبی مواجه بوده است.
یکی از مهم‌ترین دلایل افت شاخص توسعه انسانی در ایران (و همچنین سایر کشورها) در سال‌های2020 تا 20200 مربوط به شیوع ویروس کرونا بوده است. با شیوع این بیماری، هر سه عنصر شاخص توسعه انسانی (شاخص امید به زندگی، شاخص تحصیل و شاخص درآمد) با افت نسبی مواجه بوده‌اند. شیوع این بیماری از یک‌سو بر میزان مرگ و میر افراد به شدت افزود به طوری که بیش از 5میلیون نفر بر اثر این بیماری (مشخصا بر اثر COVID19) فوت شدند.
هر چند از حدود 270میلیون فرد مبتلا به این بیماری کمتر از 2درصد جان خود را از دست دادند ولی همین موضوع باعث تغییر در شاخص سلامت افراد در کل دنیا شده است. از طرف دیگر بخشی از کودکان و نوجوانان آماده به تحصیل در این سال‌ها به دلیل همین بیماری از تحصیل محروم شده یا فعالیت تحصیلی آنها به شدت کاهش یافته است.
در حوزه تولید و درآمد نیز به دلیل توقف یا کاهش نسبی فعالیت‌های اقتصادی در این دوره (به‌ویژه فعالیت‌های اقتصادی حضوری)، سطح درآمد افراد در جوامع مختلف کاهش نسبی داشته است. در مجموع به دلیل شیوع این بیماری و همچنین سایر عوامل زیربنایی در اقتصاد، روند شاخص توسعه انسانی در سال‌های مورد نظر کاهش نسبی داشته است که این موضوع در مورد ایران نیز صدق می‌کند.
راهکار افزایش شاخص توسعه انسانی در ایران، توجه به دو موضوع زیر است:
1- توجه به عناصر تشکیل‌دهنده شاخص توسعه انسانی (امید به زندگی، تحصیل و درآمد) و ارتقای نسبی هر یک که منجر به ارتقای کل شاخص می‌شود.
2- توجه به کاهش اختلاف استان‌های کشور در زمینه شاخص توسعه انسانی و همگرایی آنها برای رسیدن به سطح قابل‌قبول برای استان‌های مختلف.
هر دو عامل فوق تاثیر مهمی بر ارتقای شاخص توسعه انسانی خواهند داشت که در نوشتارهای آتی به آنها پرداخته خواهد شد. با توجه به نکته آغازین این نوشتار مبنی بر ارزیابی برنامه‌های توسعه براساس شاخص توسعه انسانی، شکل 8 نشان‌دهنده روند این شاخص در طول هر یک از برنامه‌های توسعه می‌باشد که نمایانگر نوسانات این شاخص در طول برنامه‌های توسعه پنج ساله است.
